Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Lublinie

POSTANOWIENIE

Dnia 7 maja 2015 roku

Sąd Okręgowy w Lublinie II Wydział Cywilny Odwoławczy w składzie:

Przewodniczący Sędzia Sądu Okręgowego Andrzej Mikołajewski
Sędziowie: Sędzia Sądu Okręgowego Dariusz Iskra (sprawozdawca)

Sędzia Sądu Rejonowego Joanna Misztal-Konecka (delegowana)

Protokolant Sekretarz sądowy Emilia Trąbka

po rozpoznaniu w dniu 23 kwietnia 2015 roku w Lublinie, na rozprawie

sprawy z wniosku M. S. (1)

z udziałem W. S. (1), A. S. (1), J. M. (1)

S., P. S., A. S. (2), J. J. (1),

M. S. (2), M. S. (3) i D. S.

o stwierdzenie nabycia spadku po J. S. (1), M. S. (4) i

M. S. (5)

na skutek apelacji wnioskodawczyni od postanowienia Sądu Rejonowego w

Białej Podlaskiej z dnia 2 października 2014 roku, w sprawie I Ns 596/13

postanawia:

I. zmienić częściowo zaskarżone postanowienie w punkcie II w ten sposób, że stwierdzić, iż wchodzące w skład spadku po M. S. (4) gospodarstwo rolne dziedziczą na podstawie ustawy wnuki:

a) M. S. (2), J. J. (1), P. S., A. S. (2) i M. S. (3) - dzieci M. W. i D. - po 1/10 (jednej dziesiątej) części każdy z nich,

b) J. S. (2), A. S. (1) i W. S. (1) - dzieci J. J. (2) i M. - po 1/6 (jednej szóstej) części każdy z nich;

II.  zmienić częściowo zaskarżone postanowienie w punkcie III w ten
sposób, że stwierdzić, iż wchodzące w skład spadku po M. W.
S. gospodarstwo rolne dziedziczą na podstawie ustawy: żona - D.
S. (córka J. i J.) w 1/4 (jednej czwartej) części oraz dzieci -
M. S. (2), J. J. (1), P. S., A. J.
S. i M. S. (3) po 3/20 (trzy dwudzieste) części każde z
nich;

III.  oddalić apelację w pozostałej części;

IV. stwierdzić, że wnioskodawczyni i uczestnicy ponoszą koszty
postępowania odwoławczego związane ze swoim udziałem w sprawie.

Sygn. akt II Ca 158/15

UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 2 października 2014 roku Sąd Rejonowy w Białej Podlaskiej postanowił:

I. stwierdzić, że spadek po J. S. (1) zmarłym w dniu 22 maja 1974 roku we W., ostatnio stale zamieszkałym w D., na podstawie ustawy wraz z wchodzącym w skład spadku gospodarstwem rolnym nabyli: żona – M. S. (4) (córka K. i Z.) oraz synowie – M. S. (5) i J. S. (3) (dzieci J. i M.) po 1/3 części każde z nich;

II. stwierdzić, że spadek po M. S. (4) zmarłej w dniu 1 października 1997 roku w D., ostatnio stale zamieszkałej w D. na podstawie ustawy nabyły wnuki: M. S. (2), J. J. (1), P. S., A. S. (2) i M. S. (3) (dzieci M. W. i D.) po 1/10 części każde z nich oraz J. S. (2), A. S. (1) i W. S. (1) (dzieci J. J. (2) i M.) po 1/6 części każde z nich;

III. stwierdzić, że spadek po M. S. (5) zmarłym w dniu 27 grudnia 1989 roku w P., ostatnio stale zamieszkałym w W., na podstawie ustawy nabyli: żona – D. S. (córka J. i J.) w 1/4 części oraz dzieci – M. S. (2), J. J. (1), P. S., A. S. (2) i M. S. (3) (dzieci W. i D.) po 3/20 części każde z nich;

IV. orzec, że każdy z uczestników ponosi koszty postępowania związane ze udziałem w sprawie (k. 157-157v).

W uzasadnieniu postanowienia Sąd Rejonowy ustalił, że J. S. (1) zmarł w dniu 22 maja 1974 roku we W., ostatnio stale zamieszkiwał w D.. W dniu swojej śmierci pozostawał w związku małżeńskim z M. S. (4) (z domu L.). Spadkodawca miał dwóch synów: M. S. (5), który zmarł w dniu 27 grudnia 1989 roku w P., i J. S. (3), który zmarł w dniu 28 lutego 1995 roku w B.. Innych dzieci, w tym pozamałżeńskich i przysposobionych, nie pozostawił. Zmarły J. S. (1) nie sporządził testamentu. Nikt ze spadkobierców (żona, dzieci) nie odrzucił spadku, nie zrzekł się dziedziczenia i nie został uznany za niegodnego dziedziczenia. W skład spadku po J. S. (1) wchodzi gospodarstwo rolne o powierzchni 5,7 ha, położone na terenie miejscowości D., w gminie W..

Sąd Rejonowy ustalił, że M. S. (4) (z domu L.) zmarła w dniu 1 października 1997 roku w D., ostatnio stale zamieszkiwała w D.. Spadkodawczyni zmarła jako wdowa. Miała dwóch synów – M. S. (5) i J. S. (3), którzy zmarli przed nią. Innych dzieci własnych, ani przysposobionych nie miała. M. S. (4) jako spadkobierców ustawowych pozostawiła wnuki:

a) zstępnych M. M. (3) A. S. (3), J. J. (1), P. S., A. S. (2) i M. S. (3) oraz

b) zstępnych J. J. (5) M. S. (6), A. S. (1) i W. S. (1).

Spadkodawczyni nie sporządziła testamentu. Jej spadkobiercy nie odrzucili spadku, nie byli uznani za niegodnych dziedziczenia, ani nie zrzekli się dziedziczenia. W skład spadku po M. S. (4) nie wchodzi gospodarstwo rolne.

Sąd pierwszej instancji ustalił, że M. S. (5) zmarł w dniu 27 grudnia 1989 roku w P.. Ostatnio stale zamieszkiwał w W.. W dniu swojej śmierci pozostawał w związku małżeńskim z D. S. (z domu C.). Miał pięcioro dzieci: M. S. (7), J. J. (1), P. S., A. S. (2) i M. S. (3). Innych dzieci własnych, ani przysposobionych nie miał. Zmarły M. S. (5) nie sporządził testamentu. Nikt ze spadkobierców nie odrzucał spadku ani nie zrzekał się dziedziczenia, niegodność dziedziczenia nie zachodzi. W skład spadku po M. S. (5) nie wchodzi gospodarstwo rolne.

Sąd Rejonowy ustalił, że gospodarstwo rolne wchodzące w skład spadku po J. S. (1) składa się z kilku działek, położonych w miejscowości M., w gminie W.. Spadkodawca J. S. (1) uprawiał należące do niego gospodarstwo aż do swojej śmierci. W pracy na tym gospodarstwie pomagała mu żona M. S. (4) i syn J. S. (3). W 1967 roku J. S. (3) zawarł związek małżeński z M. S. (8). Małżonkowie zamieszkali w domu należącym do J. i M. małżonków S. w D. i wspólnie z nimi prowadzili gospodarstwo rolne.

Sąd Rejonowy ustalił, że w 1971 roku M. S. (5) zawarł związek małżeński z D. C.. Wyprowadził się z domu rodzinnego i razem z żoną zamieszkał w W. przy ulicy (...), wynajmując mieszkanie od K. i S. małżonków R.. W dacie śmierci J. S. (1), M. S. (5) pracował zawodowo w Gminnej Spółdzielni w W. w charakterze kierowcy – zaopatrzeniowca i jednocześnie, od 1972 roku, prowadził własne gospodarstwo rolne o powierzchni powyżej 1 ha, które dzierżawił od K. i S. R. oraz mieszkającego po sąsiedzku M. S. (9). Małżonkowie M. W. i D. S. w gospodarstwie hodowali drób, trzodę chlewną oraz krowę, którą otrzymali od J. i M. S. (4). Dzierżawione grunty obsiewali zbożem, kosili łąki i zbierali siano. Ponadto uprawiali ogród. W roku 1980 M. W. i D. małżonkowie S. razem z dziećmi przeprowadzili się do mieszkania przy ulicy (...) w W.. W tym czasie jeszcze przez okres około roku dzierżawili gospodarstwo od K. i S. R. oraz M. S. (9), a nadto zaczęli dzierżawić gospodarstwo od M. K., które prowadzili do 2000 roku.

Sąd Rejonowy ustalił, że w dniu 29 lipca 1978 roku M. S. (4) na mocy umowy przekazania własności i posiadania gospodarstwa rolnego, zawartej przed Naczelnikiem Gminy W. na podstawie art. 52 ustawy z dnia 27 października 1977 roku o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140), przekazała gospodarstwo rolne o powierzchni 5,47 ha na rzecz syna J. S. (3).

Sąd Rejonowy wskazał dowody, na podstawie których dokonał ustaleń faktycznych.

Sąd wskazał, że zeznaniom wnioskodawczyni dał wiarę częściowo. Sąd nie uwzględnił zeznań M. S. (1) w części, w której wskazała ona na okres prowadzenia gospodarstwa rolnego przez M. S. (5), uznając iż nie ma ona szczegółowej wiedzy w tym przedmiocie. Ponadto konfrontacja jej zeznań w omawianym zakresie z uznaną przez Sąd za wiarygodną relacją A. S. (2), J. J. (1) i M. S. (2), a także zeznaniami świadków Z. R., R. C. i E. M. nie pozwala na uznanie ich za wiarygodne.

Sąd Rejonowy przytoczył treść przepisów art. 925 k.c. oraz art. 926 § 1 i 2 k.c. i wyjaśnił, że wobec bezspornego ustalenia, że wszyscy spadkodawcy nie pozostawili testamentów, porządek dziedziczenia po nich określają przepisy Kodeksu cywilnego.

Sąd Rejonowy przytoczył treść przepisów art. LI ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 94 ze zmianami) oraz art. 931 § 1 k.c. i wyjaśnił, że ze złożonych przez wnioskodawczynię i uczestnika zapewnień spadkowych i złożonych do akt sprawy aktów stanu cywilnego wynika, że spadkodawca J. S. (1) w chwili śmierci pozostawał w związku małżeńskim i miał dwoje dzieci. Należy zatem stwierdzić, że do spadku po wyżej wymienionym spadkodawcy z mocy ustawy powołani zostali: żona – M. S. (4) oraz synowie – M. S. (5) i J. S. (3), a ich udziały wynoszą po 1/3 części.

Sąd wskazał, że uczestnicy zgodnie wywodzili, iż w skład spadku po J. S. (1) wchodzi gospodarstwo rolne o powierzchni około 5,47 ha, położone w miejscowości D.. W dacie śmierci spadkodawcy obowiązywały przepisy szczególne o dziedziczeniu takich gospodarstw. Zgodnie z obowiązującym wówczas art. 1059 § 1 i 2 k.c. dzieci spadkodawcy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli:

1. bezpośrednio przed otwarciem spadku pracowały w tym gospodarstwie albo

2. w chwili otwarcia spadku są członkami rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub pracują w gospodarstwie rolnym takiej spółdzielni, albo

3. w chwili otwarcia spadku bądź prowadzą inne indywidualne gospodarstwo rolne, bądź też pracują w gospodarstwie rolnym swoich rodziców, małżonka lub jego rodziców, albo

4. w chwili otwarcia spadku bądź są małoletnie, bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo

5. w chwili otwarcia spadku są trwale niezdolne do pracy.

Jeżeli żadne z dzieci spadkodawcy nie odpowiada jednemu z warunków przewidzianych w punktach 1, 2 lub 3, dziedziczą z ustawy gospodarstwo te spośród nich, które mają kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego i nie później niż przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia spadku oświadczą w sądzie lub w państwowym biurze notarialnym gotowość prowadzenia gospodarstwa należącego do spadku.

Sąd wskazał, że powyższe przepisy stosuje się odpowiednio do dziedziczenia z ustawy przez małżonka spadkodawcy (art. 1060 § 1 k.c.).

Sąd wyjaśnił, że wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne mógł dziedziczyć tylko ten spadkobierca, który powyższe warunki spełniał w chwili otwarcia spadku. Ich uzyskanie po tej dacie nie wpływa na zdolność do dziedziczenia gospodarstwa rolnego.

Sąd Rejonowy wskazał, że z materiału dowodowego zgromadzonego w niniejszej sprawie, w tym w szczególności z zeznań wnioskodawczyni M. S. (1), uczestników: A. S. (2), J. J. (1) i M. S. (2), a także świadków: R. C., Z. R. oraz E. M. wynika, że przesłanki do dziedziczenia spadkowego gospodarstwa rolnego spełniali wszyscy spadkobiercy dziedziczący spadek na zasadach ogólnych. Bezspornie M. S. (4) i J. S. (3) w dacie otwarcia spadku pracowali w przedmiotowym gospodarstwie, a zatem spełniali przesłankę ustawową określoną w powołanym powyżej art. 1059 § 1 pkt 1 k.p.c., zaś M. S. (5) prowadził swoje indywidualne gospodarstwo rolne w rozumieniu przepisu art. 1059 § 1 pkt 3 k.c., w jego brzmieniu w dacie śmierci spadkodawcy. Za prowadzącego indywidualne gospodarstwo rolne uznać bowiem należy nie tylko właściciela tego gospodarstwa, lecz także użytkownika, dzierżawcę, bądź samoistnego posiadacza. Istotne jest bowiem, by spadkobierca faktycznie wykonywał wszystkie funkcje jakie ciążą na rolniku prowadzącym gospodarstwo rolne. W realiach niniejszej sprawy nie ulega wątpliwości, iż w chwili otwarcia spadku M. S. (5) dzierżawił gospodarstwo rolne od K. i S. R. oraz M. S. (9). Hodował zwierzęta. Siał zboże i zbierał plony, a nadto uprawiał ogród. Gospodarstwo to spełniało wymogi określone w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 roku w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (Dz. U. z 1972 roku Nr 31, poz. 215), uzasadniające uznanie je za gospodarstwo rolne.

Uzasadniając rozstrzygnięcie zawarte w punkcie II postanowienia sąd wskazał, że spadkobiercami ustawowymi w pierwszej kolejności są dzieci zmarłego i jego małżonek (art. 931 § 1 k.c.). Stosownie do art. 931 § 2 k.c., jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych.

Sąd podkreślił, że druga grupa spadkobierców dochodzi do dziedziczenia dopiero w razie braku zstępnych. Dopóki więc żyje chociażby jeden zstępny (dziecko, wnuk, prawnuk, przysposobiony) zmarłego, to wyłącza on od dziedziczenia drugą grupę spadkobierców ustawowych, o ile nie zostanie pozbawiony tytułu powołania do spadku.

Sąd wskazał, że spadkodawczyni M. S. (4) w chwili otwarcia spadku była wdową. Jej obaj synowie zmarli przed nią – M. S. (5) w 1989 roku, zaś J. S. (3) w 1995 roku. Spadkodawczyni ze spadkobierców ustawowych pozostawiła wnuki. W tych okolicznościach należy stwierdzić, że do spadku po wyżej wymienionej spadkodawczyni z mocy ustawy powołani zostali: zstępni M. S. (5), to jest M. S. (2), J. J. (1), P. S., A. S. (2) i M. S. (3) – w 1/10 części każde z nich oraz dzieci J. S. (3), to jest J. S. (2), A. S. (1) i W. S. (1) – w 1/6 części każde z nich.

Sąd wskazał, że na podstawie art. 931 § 1 k.c. Sąd rozstrzygnął także w kwestii dziedziczenia po zmarłym w dniu 27 grudnia 1989 roku M. S. (5) (pkt III postanowienia). Spadkodawca w chwili śmierci był żonaty i miał pięcioro dzieci, którzy dziedziczą w częściach równych, jednak część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. W tej sytuacji zatem, do spadku po wyżej wymienionym spadkodawcy z mocy ustawy powołani zostali: żona – D. S. w 1/4 części oraz dzieci: M. S. (2), J. J. (1), P. S., A. S. (2) i M. S. (3), a ich udziały wynoszą po 3/20 części.

Jako podstawę prawną rozstrzygnięcia o kosztach postępowania Sąd Rejonowy powołał przepis art. 520 § 1 k.p.c.

*

Od postanowienia z dnia 2 października 2014 roku apelację wniosła M. S. (1), wskazując, że zaskarża to postanowienie „w zakresie jego pkt. II i III tj. w zakresie stwierdzenia nabycia spadku po M. S. (4) oraz po M. S. (5) (dalej "Zaskarżone Postanowienie")”.

Wnioskodawczyni zarzuciła „naruszenie (…) art. 328 § 2 w zw. z art. 13 § 2 w zw. z art. 677 § 2 k.p.c. w zw. z art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 24.08.2007 r. o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw – poprzez niezamieszczenie w uzasadnieniu Postanowienia motywów, którymi kierował się Sąd I instancji, uzasadniających orzeczenie w treści pkt II i III Postanowienia, z którego wynika że w skład spadku po M. S. (4) oraz M. S. (5) nie wchodziły udziały w Gospodarstwie Rolnym, które spadkodawcy ci nabyli w drodze dziedziczenia po J. S. (1), a który to brak uniemożliwia dokonanie oceny stanowiska Sądu l instancji w tym zakresie oraz ewentualne poddanie Zaskarżonego Postanowienia kontroli instancyjnej”.

M. S. (1) wniosła o „uchylenie postanowienia Sądu Rejonowego w Białej Podlaskiej, I Wydziału Cywilnego z dnia 02.10.2014 r. w zakresie jego pkt. 2 i 3, i w tym zakresie przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi I instancji” (k. 180-182).

Na rozprawie apelacyjnej pełnomocnik wnioskodawczyni popierał apelację.

*

Sąd Okręgowy zważył co następuje:

Apelacja jest częściowo zasadna.

Na wstępie należy zwrócić uwagę na fakt, że stanowisko procesowe wnioskodawczyni wyrażone w postępowaniu apelacyjnym opiera się na wewnętrznej logicznej sprzeczności twierdzeń. Z jednej strony wnioskodawczyni twierdzi, że w skład spadku po M. S. (5) i M. S. (4) wchodziło gospodarstwo rolne (obejmujące udziału tych osób w nieruchomościach rolnych) i na tym twierdzeniu opiera sens wniesienia apelacji, po czym twierdzi, że w skład spadku po tych osobach nie wchodziło już gospodarstwo rolne, gdyż J. S. (3) i M. S. (1) nabyli przez zasiedzenie własność nieruchomości wchodzących w skład tego gospodarstwa jeszcze przed śmiercią M. S. (5).

W postępowaniu przed Sądem drugiej instancji wnioskodawczyni wnosiła wprawdzie o zawieszenie postępowania do czasu prawomocnego zakończenia sprawy o stwierdzenie zasiedzenia nieruchomości, które wchodziły w skład spadku po M. S. (5) i M. S. (4), jednak nie cofnęła apelacji, co oznacza, że apelacja ta musiała być rozpoznana i rozstrzygnięta przez Sąd drugiej instancji.

W ocenie Sądu Okręgowego, logiczna sprzeczność pomiędzy twierdzeniami samej wnioskodawczyni pojawiła się wówczas, gdy wnioskodawczyni w czasie trwania postępowania w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku zorientowała się, że oczekiwane przez nią rozstrzygnięcie w przedmiocie dziedziczenia gospodarstwa rolnego, które miałoby wchodzić w skład spadku po M. S. (5) i M. S. (4), przynajmniej subiektywnie będzie dla wnioskodawczyni niekorzystne, gdyż musi się opierać na jej twierdzeniu i odpowiadającego mu ustaleniu, jakiego musiałby dokonać sąd drugiej instancji, że w chwili śmierci tych spadkodawców przysługiwało im to gospodarstwo rolne (udziały w gospodarstwie), co do którego wnioskodawczyni spodziewała się, że weszło w skład majątku jej i jej męża – J. S. (3) na podstawie umowy przekazania gospodarstwa rolnego z dnia 29 lipca 1978 roku.

÷

W rozpoznawanej sprawie apelacja wnioskodawczyni jest częściowo uzasadniona, ale nie dlatego, że uzasadniony jest zarzut naruszenia przepisów art. 328 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. oraz przepisów art. 677 § 2 k.p.c. w zw. z art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 24 sierpnia 2007 roku o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 181, poz. 1287), ale dlatego, że nie jest prawidłowe ustalenie Sądu pierwszej instancji, iż w skład spadku po M. S. (5) i M. S. (4) nie wchodziło gospodarstwo rolne w znaczeniu określonym przez przepisy Kodeksu cywilnego regulujące problematykę dziedziczenia gospodarstw rolnych, obowiązujące w chwili śmierci tych osób.

Skoro Sąd pierwszej instancji ustalił, że w skład spadku po wskazanych wyżej osobach nie wchodziło gospodarstwo rolne, opierając się przede wszystkim na zgodnych twierdzeniach samej wnioskodawczyni i uczestników, to konsekwencją tego było to, że nie zastosował przepisu art. 677 § 2 k.p.c., w odpowiednim brzmieniu.

Sąd Okręgowy w Lublinie ustalił, że w skład spadku po M. S. (5) i M. S. (4) wchodziło gospodarstwo rolne w znaczeniu określonym przez przepisy Kodeksu cywilnego regulujące problematykę dziedziczenia gospodarstw rolnych, obowiązujące w chwili śmierci tych osób.

Przepis art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 24 sierpnia 2007 roku o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw stanowi, że do spadku otwartego przed dniem 14 lutego 2001 r., przepisy, o których mowa w art. 3 pkt 8 i 9 niniejszej ustawy, stosuje się w brzmieniu dotychczasowym.

Przepisy, o których mowa w art. 3 pkt 8 i 9 ustawy, to przepisy art. 670 k.p.c. i art. 677 k.p.c.

M. S. (5) zmarł w dniu 27 grudnia 1989 roku.

W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku po jakimkolwiek spadkodawcy zmarłym w tym dniu przepisy art. 670 k.p.c. i art. 677 k.p.c. mają zastosowanie w następującym brzmieniu.

„Art. 670. § 1. Sąd spadku bada z urzędu, kto jest spadkobiercą. W szczególności bada, czy spadkodawca pozostawił testament, oraz wzywa do złożenia testamentu osobę, co do której będzie uprawdopodobnione, że testament u niej się znajduje. Jeżeli testament zostanie złożony, sąd dokona jego otwarcia i ogłoszenia.

§ 2. Sąd bada także z urzędu, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne oraz którzy spośród spadkobierców powołanych do spadku odpowiadają warunkom przewidzianym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego”.

„Art. 677. § 1. Sąd stwierdzi nabycie spadku przez spadkobierców, choćby były nimi inne osoby niż te, które wskazali uczestnicy. W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku sąd wymienia spadkodawcę oraz wszystkich spadkobierców, którym spadek przypadł, jak również wysokość ich udziałów.

§ 2. W wypadku, gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne, sąd wymieni w treści tego postanowienia ponadto spadkobierców dziedziczących to gospodarstwo oraz ich udziały w nim.

§ 3. Jeżeli w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku nie orzeczono o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, sąd wyda w tym przedmiocie postanowienie uzupełniające, stosując odpowiednio przepisy niniejszego oddziału”.

M. S. (4) zmarła w dniu 1 października 1997 roku.

W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku po jakimkolwiek spadkodawcy zmarłym w tym dniu przepisy art. 670 k.p.c. i art. 677 k.p.c. mają zastosowanie w następującym brzmieniu.

„Art. 670. § 1. Sąd spadku bada z urzędu, kto jest spadkobiercą. W szczególności bada, czy spadkodawca pozostawił testament, oraz wzywa do złożenia testamentu osobę, co do której będzie uprawdopodobnione, że testament u niej się znajduje. Jeżeli testament zostanie złożony, sąd dokona jego otwarcia i ogłoszenia.

§ 2. Sąd bada także z urzędu, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne oraz którzy spośród spadkobierców powołanych z ustawy do spadku odpowiadają warunkom przewidzianym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego”.

„Art. 677. § 1. Sąd stwierdzi nabycie spadku przez spadkobierców, choćby były nimi inne osoby niż te, które wskazali uczestnicy. W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku sąd wymienia spadkodawcę oraz wszystkich spadkobierców, którym spadek przypadł, jak również wysokość ich udziałów.

§ 2. W wypadku, gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne podlegające dziedziczeniu z ustawy, sąd wymieni w treści tego postanowienia ponadto spadkobierców dziedziczących to gospodarstwo oraz ich udziały w nim.

§ 3. Jeżeli w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku nie orzeczono o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, sąd wyda w tym przedmiocie postanowienie uzupełniające, stosując odpowiednio przepisy niniejszego rozdziału”.

Jak już wyżej wskazano, Sąd pierwszej instancji błędnie ustalił, że w skład spadku po M. S. (5) i M. S. (4) nie wchodziło gospodarstwo rolne. Jak się wydaje, Sąd Rejonowy oparł się w tym zakresie przede wszystkim na twierdzeniach uczestników postępowania, nie dokonując właściwej analizy przedstawionych dokumentów, a ściślej nie dostrzegając skutków prawnych zdarzeń prawnych, które te dokumenty stwierdzają.

Poza sporem było w rozpoznawanej sprawie, że J. S. (1) i jego żona – M. S. (4) byli właścicielami nieruchomości rolnych tworzących gospodarstwo rolne. Twierdzenia wnioskodawczyni i uczestników w tym zakresie znajdują potwierdzenie w ostatecznej decyzji administracyjnej – akcie własności ziemi z dnia 14 grudnia 1972 roku, (...), stwierdzającym, że J. S. (1) i jego żona – M. S. (4) stali się właścicielami nieruchomości położonych w M., oznaczonych w ewidencji gruntów jako działki (...), o łącznej powierzchni 5,47 ha, na podstawie przepisów ustawy z dnia 26 października 1971 roku o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250). Oboje nabywcy zostali wyraźnie wskazani w akcie własności ziemi (k. 55).

Nabycie przez J. S. (1) i M. S. (4) własności wskazanych nieruchomości nastąpiło z mocy samego prawa w dniu 4 listopada 1971 roku. Nieruchomości te weszły w skład majątku wspólnego J. S. (1) i M. S. (4) i było poza sporem, że jako nieruchomości rolne stanowiły gospodarstwo rolne.

J. S. (1) zmarł w dniu 22 maja 2974 roku, a spadek po nim nabyli na podstawie ustawy żona – M. S. (4) i synowie – M. S. (5) i J. S. (3). Osoby te dziedziczą również wchodzące w skład spadku po J. S. (1) gospodarstwo rolne (w sensie prawnorzeczowym: udział spadkodawcy w tym gospodarstwie, który był objęty wspólnością majątkową małżeńską).

Powyższa okoliczność wynika jednoznacznie z postanowienia Sądu Rejonowego w Białej Podlaskiej z dnia 2 października 2014 roku, które nie zostało zaskarżone w części obejmującej rozstrzygnięcie zawarte w punkcie I.

Gospodarstwo rolne wchodziło również w skład spadku po M. S. (5) i M. S. (4).

Wprawdzie w dniu 29 lipca 1978 roku M. S. (4) zawarła z synem J. S. (3) i jego żoną – M. S. (1) umowę przekazania gospodarstwa rolnego, której przedmiotem były nieruchomości położone w M., oznaczone w ewidencji gruntów jako działki (...), o łącznej powierzchni 5,47 ha, jednak umowa ta była nie mogła wywrzeć zamierzonych skutków prawnych, gdyż była nieważna. Umowa została zawarta na podstawie przepisów ustawy z dnia 27 października 1977 roku o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140).

W dniu 29 lipca 1978 roku M. S. (4) nie była uprawniona do rozporządzania całymi nieruchomościami, gdyż przysługiwał jej jedynie udział w tych nieruchomościach (częściowo wynikający z przynależności tych nieruchomości do jej majątku wspólnego, a częściowo wynikający z dziedziczenia ustawowego po mężu). Nabywcy mieli świadomość tej okoliczności, gdyż po pierwsze wiedzieli, że nieruchomość stanowiła składnik majątku wspólnego M. S. (4) i J. S. (1). Przy zawarciu umowy przekazania gospodarstwa rolnego Naczelnikowi Gminy w W. okazywany był akt własności ziemi, w treści którego wyraźnie wskazane jest przecież jakie osoby nabyły własność przedmiotowych nieruchomości w dniu 4 listopada 1974 roku. Po drugie, nabywcy wiedzieli, że ich ojciec i teść nie żyje, a wobec niesporządzenia przez niego testamentu spadek nabył także drugi syn J. M. (2) W. S. (2).

Umowa z dnia 29 lipca 1978 roku była wreszcie nieważna z tego powodu, że umowa ta nie mogła obejmować jedynie ułamkowej części nieruchomości tworzących gospodarstwo rolne. M. S. (4) nie mogła zawrzeć ważnej umowy przekazania gospodarstwa rolnego przenosząc w drodze tej umowy jedynie własność przysługującego jej udziału w nieruchomościach. Istota umowy przekazania gospodarstwa rolnego zawieranej na podstawie przepisów ustawy z dnia 27 października 1977 roku o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin wyrażała się w tym, że rolnik przekazujący gospodarstwo rolne następcy w celu uzyskania renty z ubezpieczenia społecznego mógł przekazać jedynie całe gospodarstwo (całość należących do rolnika nieruchomości wchodzących w skład tego gospodarstwa). Przekazanie gospodarstwa rolnego na własność następcy przez osobę posiadającą jedynie udział we współwłasności bez zgody pozostałych współwłaścicieli jest czynnością prawną nieważną1.

W związku z tym, że nie nastąpiło skuteczne zbycie przez M. S. (4) nieruchomości, których współwłaścicielami byli jeszcze jej synowie – M. S. (5) i J. S. (3), nieruchomości te nadal tworzyły gospodarstwo rolne, które weszło w skład spadku po M. S. (5), a następnie w skład spadku po M. S. (4).

Nie jest trafny zarzut wnioskodawczyni podniesiony w postępowaniu apelacyjnym, że nieruchomości te nie weszły w skład spadku po M. S. (5), a następnie w skład spadku po M. S. (4), ponieważ, zdaniem wnioskodawczyni, jeszcze przed śmiercią pierwszego ze wskazanych spadkodawców własność tych nieruchomości została nabyta przez zasiedzenie przez M. S. (1) i jej męża – J. S. (3).

O ile można przyjąć, że na podstawie umowy z dnia 29 lipca 1978 roku J. S. (3) i jego żona – M. S. (1) objęli wskazane w umowie nieruchomości w posiadanie samoistne, o tyle nie można uznać, że uzyskanie przez nich posiadania nastąpiło w dobrej wierze.

W złej wierze przy uzyskaniu posiadania samoistnego nieruchomości jest między innymi ten, kto wie, że zbywca nie jest uprawniony do rozporządzania nieruchomością, albo wprawdzie nie wie, lecz wynika to z braku zachowania należytej staranności.

W rozpoznawanej sprawie nabywcom (następcom) można postawić co najmniej zarzut braku należytej staranności. Wiedząc, że przedmiotowe nieruchomości rolne stanowiły współwłasność łączną rodziców J. S. (4) i że J. S. (1) nie żyje, a jego spadkobiercą ustawowym jest jeszcze M. S. (5), J. S. (3) i M. S. (1) wiedzieli, że M. S. (4) nie może samodzielnie rozporządzać całymi nieruchomościami, w szczególności w drodze umowy przekazania gospodarstwa rolnego, a co najmniej przy zachowaniu minimum staranności mogli o tym uzyskać wiedzę od przeciętnie doświadczonej życiowo osoby. Takiej wiedzy można było zresztą wymagać od samych nabywców. Podstawową bowiem zasadą obrotu prawnego, dla poznania której nie jest wymagane wykształcenie prawnicze, jest zasad, że zbywca może przenieść na inną osobę tylko takie prawo, które mu przysługuje.

Nie ma przy tym znaczenia fakt, że umowa z dnia 29 lipca 1978 roku została zawarta w przepisanej prawo formie. Zachowanie tej formy nie może sanować braku dobrej wiary przy uzyskaniu posiadania nieruchomości, jeżeli brak był pochodną innych okoliczności niż odpowiednia forma czynności prawnej.

Uzyskanie w złej wierze przez M. S. (1) i J. S. (3) samoistnego posiadania nieruchomości oznaczonych jako działki numer (...) spowodowało, że początkowo okres zasiedzenia tych nieruchomości wynosił 20 lat (art. 172 k.c. w pierwotnym brzmieniu). Okres zasiedzenia nie mógł zatem upłynąć przed dniem 27 grudnia 1989 roku, w którym zmarł M. S. (5)).

Z dniem 1 października 1990 roku termin zasiedzenia, którego bieg nie zakończył się do dnia 30 września 1990 roku uległ wydłużeniu do 20 albo 30 lat, w zależności od tego, czy uzyskanie posiadania samoistnego nastąpiło w dobrej, czy też w złej wierze (art. 9 ustawy z dnia 28 lipca 1990 roku o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321).

W chwili śmierci M. S. (4) w skład spadku po niej wchodziło zatem również gospodarstwo rolne.

÷

W chwili śmierci M. S. (5) przepis art. 1059 k.c. miał następujące brzmienie:

„Spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:

1) odpowiadają warunkom wymaganym dla nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności albo

2) są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo

3) są trwale niezdolni do pracy”.

W chwili śmierci M. S. (5) przepis art. 160 § 1 k.c. miał następujące brzmienie:

„Własność nieruchomości rolnej lub jej części może być przeniesiona na rzecz osoby fizycznej tylko wtedy, gdy nabywca:

1) stale pracuje w jakimkolwiek gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej albo

2) ma kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego”.

W chwili śmierci M. S. (5) czworo jego dzieci było małoletnimi. Są to: M. S. (2), P. S., A. S. (2) i M. S. (3).

J. J. (1) ukończyła wprawdzie 18 lat przed śmiercią ojca (w dniu (...)), jednak w chwili śmierci ojca pracowała na stałe w gospodarstwie rolnym swoich przyszłych teściów (k. 9 – odpis aktu małżeństwa; k. 155 – zeznania uczestniczki).

J. J. (1) spełniała zatem kryteria dziedziczenia gospodarstwa rolnego po swoim ojcu określone w art. 1059 pkt 1 w zw. z art. 160 § 1 pkt 1 k.p.c.

Takie same kryteria dziedziczenia gospodarstwa rolnego po mężu spełniała D. S. (art. 1059 pkt 1 w zw. z art. 160 § 1 pkt 1 k.p.c.), która od lat siedemdziesiątych prowadziła wraz z mężem własne gospodarstwo rolne (do 2000 roku) (k. 155 – zeznania J. J. (1) i M. S. (2); k. 111-112 – zeznania świadka R. C.; k. 112-113 – zeznania świadka Z. R.; k. 131 – zeznania świadka E. M.).

Mając na uwadze powyższe rozważania, na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Sąd Okręgowy postanowił zmienić częściowo zaskarżone postanowienie w punkcie III w ten sposób, że stwierdzić, iż wchodzące w skład spadku po M. S. (5) gospodarstwo rolne dziedziczą na podstawie ustawy: żona – D. S. (córka J. i J.) w 1/4 (jednej czwartej) części oraz dzieci – M. S. (2), J. J. (1), P. S., A. S. (2) i M. S. (3) po 3/20 (trzy dwudzieste) części każde z nich.

÷

W skład spadku po M. S. (4) wchodziło również gospodarstwo rolne.

W chwili śmierci M. S. (4) przepis art. 1059 k.c. miał następujące brzmienie:

„Spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:

1) stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej albo

2) mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo

3) są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo

4) są trwale niezdolni do pracy”.

Wchodzące w skład spadku po M. S. (4) dziedziczą wszystkie jej wnuki, gdyż spełniają kryteria tego dziedziczenia określone w art. 1059 k.c.

Wnuczka M. S. (3) była w chwili śmierci babci małoletnia. Pozostałe wnuki miały przygotowanie do prowadzenia produkcji rolnej, gdyż każde z nich mogło wykazać się stałą pracą w gospodarstwie rolnym (jakimkolwiek) bezpośrednio przy produkcji rolnej przez okres co najmniej roku (§ 1 pkt 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 1990 roku w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych). Dzieci M. S. (5) (poza oczywiście najmłodszym) pracowały w gospodarstwie rolnym swoich rodziców, a dzieci J. S. (3) pracowały w gospodarstwie rolnym swoich rodziców.

Ponadto każdy z wnuków w chwili śmierci M. S. (4) był już współwłaścicielem gospodarstwa rolnego, które odziedziczyli po swoich ojcach.

W związku z powyższym, na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Sąd Okręgowy postanowił zmienić częściowo zaskarżone postanowienie w punkcie II w ten sposób, że stwierdzić, iż wchodzące w skład spadku po M. S. (4) gospodarstwo rolne dziedziczą na podstawie ustawy wnuki:

a) M. S. (2), J. J. (1), P. S., A. S. (2) i M. S. (3) – dzieci M. W. i D. – po 1/10 (jednej dziesiątej) części każdy z nich,

b) J. S. (2), A. S. (1) i W. S. (1) – dzieci J. J. (2) i M. – po 1/6 (jednej szóstej) części każdy z nich.

÷

Sąd Okręgowy postanowił oddalić wniosek M. S. (1) o zawieszenie postępowania do czasu zakończenia sprawy o stwierdzenie zasiedzenia nieruchomości oznaczonych jako działki numer (...), położonych w D.. Postępowanie w sprawie o stwierdzenie zasiedzenia nieruchomości znajduje się na etapie wstępnym. Ponadto w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku możliwe było ustalenie okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia, bez potrzeby oczekiwania na rozstrzygnięcie w sprawie o stwierdzenie zasiedzenia. Przesłankowa ocena zasadności wniosku o stwierdzenie zasiedzenia prowadzi do ustalenia, że zasiedzenie nie mogło nastąpić wcześniej niż otwarcie spadku po M. S. (4).

*

W pozostałej części apelacja wnioskodawczyni jest bezzasadna i w związku z tym podlega oddaleniu na podstawie art. 385 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.

Z treści apelacji wnioskodawczyni wynika, że zakresem zaskarżenia objęte zostały całe rozstrzygnięcia zawarte w punktach II i III postanowienia z dnia 2 października 2014 roku, a więc orzekające także o stwierdzeniu nabycia spadku po M. S. (4) i M. S. (5) w ogólności. W tym ostatnim zakresie apelacja wnioskodawczyni nie zawiera żadnych zarzutów, w szczególności takich, które dotyczyłyby ustaleń faktycznych albo stosowania prawa materialnego.

W oparciu o zebrany w sprawie materiał dowodowy, w szczególności w postaci odpisów aktów stanu cywilnego, nie ma podstaw do dokonania odmiennych ustaleń co do tego, kto jest spadkobiercą ustawowym M. S. (5) i M. S. (4).

Przy orzekaniu o stwierdzeniu nabycia spadku po tych osobach nie nastąpiło również naruszenie prawa materialnego.

*

Na podstawie art. 520 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Sąd Okręgowy postanowił stwierdzić, że wnioskodawczyni i uczestnicy ponoszą koszty postępowania odwoławczego związane ze swoim udziałem w sprawie.

*

Z tych wszystkich względów i na podstawie powołanych wyżej przepisów Sąd Okręgowy orzekł jak w postanowieniu.

1 Por.: uzasadnienie wyroku SN z dnia 17 stycznia 2003 roku, III CZK 1451/00, Lex nr 583838; uchwałę SN z dnia 17 stycznia 1989 roku, III CZP 108/88, OSN C 1990, z. 1, poz. 7; uchwałę SN z dnia 19 grudnia 1986 roku, III CZP 89/86, OSN C 1988, z. 1, poz. 8; uchwałę SN z dnia 10 kwietnia 1985 roku, III CZP 18/85, OSN C 1985, z. 12, poz. 189;uchwałę SN z dnia 16 września 1982 roku, III CZP 37/82, OSN C 1983, z. 2-3, poz. 29.